Hippolytuskerk, Concordiaplein 1, Middelstum

De Hippolytuskerk is het mooiste voorbeeld van een laatgotische dorpskerk in de provincie Groningen. De opdrachtgever was mogelijk Onno van Ewsum, de machtigste edelman van zijn tijd in de Groninger Ommelanden. De kerk is een rijksmonument.

Met de bouw van de kerk werd volgens een gedenksteen begonnen in 1445: Op de gedenksteen staat: ´Na Christi onsers Heren geboort 1445 jaer wordt disse kerkcke funderte klaer, Van Onno van Ewsum den edlen ridder goedich, do he van Jerusalem kwam gestadich´. Onno van Ewsum, invloedrijk jonker en borgheer van Ewsum, was net teruggekeerd van een bedevaartsreis naar het heilige land en zou als dankoffer voor zijn veilige terugkeer de opdracht hebben gegeven (maar zeker is dit niet) tot de bouw van een nieuwe parochiekerk gewijd aan de Heilige Hippolytus. Deze 3de eeuwse theoloog uit Rome stierf een marteldood: hij werd vastgebonden aan wilde paarden en uiteengereten. Vanwege deze dood werd Hippolytus tot patroon van de paarden benoemd. Waarschijnlijk koos men in Middelstum bij de naamgeving van de kerk voor Hippolytus, omdat hij ook wel als beschermheilige tegen watersnoden werd vereerd en Middelstum, immers gebouwd op een wierde, heeft deze strijd tegen het water aan de lijve gekend.

Er volgden verschillende verbouwingen alvorens de kerk haar huidige uiterlijk verkreeg. De eenbeukige kruiskerk is vrijwel geheel in baksteen opgetrokken. Het tufsteen dat op sommige plaatsen in de muren is verwerkt, is waarschijnlijk afkomstig van de romaanse voorganger. De kerk heeft een driezijdig gesloten koor. De hoge spitsboogvensters zijn in het koorgedeelte en in de dwarsarmen versierd met natuursteen, wat een levendig effect oplevert. De topgevels in de dwarsarmen hebben spaarvelden, waarvan de middelste versierd is met een natuurstenen tracering.
De toren werd in 1487 gebouwd en in het midden van de 17de eeuw van een koepel voorzien, waarin in 1662 door de familie Van Lewe een door François Hemony gegoten carillon werd geplaatst. Het carillon dat 30 klokken bevat, is het enige Hemony-carillon dat in een plattelandsgemeente hangt. Alle andere hangen in steden. In de toren hangt een luidklok uit 1520, opgedragen aan Liudger, de 8ste eeuwse missionaris van de Ommelanden. De carillonklokken en de luidklok werden in 1943 door de Duitsers geroofd, maar werden teruggevonden en keerden in 1946 terug in het dorp. De leeuw als windwijzer herinnert aan het geslacht Lewe, waarvan de in 1654 aangelegde grafkelder zich in de kerk bevindt. De gedenkstenen boven de westingang van de toren gedenken de bouw van de toren en de latere restauraties uit 1767 en 1831.
Bij de toegang tot het kerkhof staan twee 18de eeuwse zandstenen palen, afkomstig van de borg Scheltkema-Nijenstein bij Zandeweer.


Het interieur van de kerk is imposant. Het schip bestaat uit drie traveeën en wordt overdekt door kruisribgewelven. De muur- en gewelfschilderingen dateren uit het midden van de 16de eeuw. Uitgebeeld is de cyclus van de heilsgeschiedenis. Deze bestaat uit een voorstelling van de zondeval, het pinksterfeest, Jezus als rechter in het laatste oordeel en de hemel en de hel. De schilderingen zijn vervaardigd naar houtsneden uit een prentenreeks met scènes uit de heilsgeschiedenis van Albrecht Dürer, genaamd De Kleine Passie. Op de zijmuren is een voorstelling te zien van Christus als Salvator Mundi (Verlosser van de wereld) en Christus als De Man van Smarten.

In het interieur herinnert veel aan de eens zo machtige families Van Ewsum, Clant en Alberda, bewoners van de borg Ewsum.
Op de door Johan Lewe geschonken rijk gebeeldhouwde preekstoel (1733?) en een herenbanken met houtsnijwerk (1704) van Allert Meijer en Jan de Rijk, zijn hun wapens te zien. Onder het koor is een grafkelder gebouwd voor het geslacht Van Ewsum. Voor de kansel ligt de bekende Watergeus Barthold Entens van Mentheda begraven.
Het kerkorgel is in 1863 gebouwd door de orgelbouwer Petrus van Oeckelen. In de noorderdwarsarm is een zandstenen epitaaf (grafmonument) ingemetseld voor de in 1476 gestorven 2de priester van de kerk, Egbert Onsta. Het werd in 1897 bij herstelwerkzaamheden teruggevonden en gerestaureerd door J.H. Egenberger, directeur van Academie Minerva uit Groningen. Het beeld toont de Heilige Maagd Maria met het kind Jezus op haar schoot en voor haar de geknielde priester Egbert Onsta. Hij wordt aanbevolen in de genade van de Moeder Gods door zijn naamheilige Sint Egbertus, die de hand op hem legt. Iets verder naar achteren staat een man, waarvan men onder zijn opengeslagen mantel de wapenuitrusting kan zien, het is Onno van Ewsum, de stichter van de kerk en degene die Onsta benoemd had.

Tegenwoordig is de kerk in bezit van de Stichting Oude Groninger kerken, maar wordt gehuurd door de Protestantse Gemeente Middelstum, Toornwerd en Westerwijtwerd.