Donatuskerk, kerkpad 7, Leermens
De Donatuskerk in Leermens staat op één van de hoogste wierden van de provincie Groningen wat deze tot echte blikvanger in het landschap maakt. De kerk is oorspronkelijk gewijd aan de heilige Sint Donatus, bisschop van Reims en patroon van Leermens.
Het rijksmonument heeft een interessante bouwgeschiedenis. De kerk bevat zowel romaanse, laat romaanse als gotische elementen. Een aanzienlijk deel van het oude tufsteenwerk is bewaard gebleven. Het tufstenen schip de eenbeukige kruiskerk is vermoedelijk uit de 11de eeuw, het eveneens tufstenen dwarspand uit de 12de eeuw. Het bakstenen romano-gotische rechtgesloten koor met veel nissen, siermetselwerk en kraalprofiel is uit de 13de eeuw. De kerk is een vroeg voorbeeld van de Groninger romano-gotische bouwstijl, waarbij de rondboog nog geheel overheerst. In de dakruiter boven de westgevel hangt een klok uit 1710.
In 1958 wordt het dak en een gedeelte van het interieur door brand verwoest. Herstel vindt plaats in 1959-1960. Daarbij wordt ook een grondiger onderzoek naar de bouwhistorie gedaan. Bij deze restauratie zijn ook drie hagioscopen met knielnissen te voorschijn gebracht.
Het meloenvormig gewelf is kenmerkend voor laat romaans, ontwikkeld in Westfalen. Het koorgerwelf vertoon decoratieve en figurale schilderingen uit de bouwtijd, op de koorwanden zijn heiligen afgebeeld. We zien het Lam Gods met kruisvlag geschilderd met daaromheen de symbolen van de evangelisten. Restanten van heiligen zijn te zien op het overblijfsel van het doksaal (een stenen galerij tussen koor en schip, waarop, als op een tribune, zangers konden plaatsnemen) in het zuiderdwarspand, dat vroeger voor het koor heeft gestaan.
Het meubilair, waaronder het Van Oeckelenorgel ging grotendeels verloren bij een brand in 1957. Van de 17de eeuwse preekstoel bleven alleen de kuip en het snijwerk gespaard. Onder dit meubel zit een luik naar de kelder. Deze werd in de Tweede Wereldoorlog gebruikt als schuilplek voor onderduikers. Tegenwoordig, zo gaat het gerucht, worden er ook wel asperges geteeld in de kelder.
Rond de kerk liggen (voor 1800 lagen zerken voornamelijk) en staan fraaie 19de eeuwse grafzerken met symboliek en ook met opschriften die in een enkel geval een glimlach ontlokken maar destijds ernstig bedoeld waren zoals de tekst: Afgemat door hoge jaren, uitgeteerd door ziekte en pijn, moest ik in den grafkuil dalen en een prooi der wormen zijn.