Boerderij Wester Enzelens, Garrelsweer
De rijksmonumentale boerderij Wester Enzelens is bijna niet te missen. Het Groningse pareltje met grote ramen en statige voordeur pronkt naast de rotonde van de N360 in Garrelsweer. Toen in 1957 de Rijksweg werd aangelegd, werd de Wijmers die dan nog voor de boerderij loopt, gedempt ten gunste van een afrit.
De boerderij werd in 1883 gebouwd naar ontwerp van de Lopster architect Oeds de Leeuw Wieland in opdracht van boer Jan Kraak in een Ambachtelijk-Traditionele stijl met Eclectische elementen. De naam Wester Enzelens verwijst naar de wierde achter de boerderij die in 1880-1885 werd afgegraven. Jan Kraak liet de huidige boerderij bouwen ter vervanging van zijn boerderij die moest wijken voor het afgraven van de wierde.
De boerderij met aangebouwde schuur is van het Oldambster type en heeft een fors dwars geplaatst voorhuis. Het onderkelderde dwarshuis is opgetrokken in rode baksteen op een gepleisterd trasraam met blokmotieven en wordt gedekt door een schilddak waarop zwarte geglazuurde Friese golfpannen. Op de nokken twee gemetselde schoorstenen met kap. De symmetrische gevels worden geleed door getoogde H- vensters met een decoratieve gepleisterde omlijsting.
De imposante entree bevindt zich in de middenrisaliet, omlijst door gepleisterde pilasters met blokmotieven. De entree bestaat uit vijf treden hoge natuurstenen stoep, twee houten paneeldeuren met daarin decoratieve gietijzeren panelen en een getoogd bovenlicht. Aan weerszijden van de entree twee gevelsteen met opschrift: `J.K. 18' en `M.H. 83'. Boven de entree is de gevel doorgetrokken. De twee openslaande houten deuren hebben glas met halfronde bovenlichten, waarvoor een bloembak met decoratieve gietijzeren rand is geplaatst.
De hals van de boerderij is evenals de hoofdschuur en de bijschuur opgetrokken in rode baksteen. De hals heeft een zadeldak met daarop zwarte Hollandse pannen (aan de noordzijde niet-originele golfplaten), twee gemetselde schoorstenen en een houten kroonlijst. De gevels worden geleed door getoogde H-vensters onder een strek. Aan de zuidzijde bevindt zich een houten paneeldeur met gietijzeren paneel en een getoogd bovenlicht.
De hoofdschuur heeft een schilddak met wolfeind met daarop zwarte Hollandse pannen (aan de noordzijde niet-originele golfplaten), gemetselde schoorstenen met kap (noordzijde), een houten uilenbord, makelaars en een gootlijst. Aan de noordzijde bevindt zich in de eerste krimp een houten paneeldeur met daarin een gietijzeren paneel met getoogd tweeruits bovenlicht en een getoogd H-venster met tweeruits bovenlicht, alle onder strek. In de tweede krimp aan de voorzijde een getoogd venster onder rollaag; aan de zijkant drie getoogde zesruits vensters onder rollaag en niet-originele betonvensters. In de achtergevel (oostzijde) bevinden zich twee niet-originele schuurdeuren, centraal een opgeklampte houten schuurdeur onder strek waarboven een gevelsteen waarin gegraveerd `J. Kraak M. Hofstede gebouwd 1983'. Verder drie getoogde vierruits vensters en vijf getoogde tweeruits zaadvensters, alle onder strek. Aan de zuidzijde een niet-origineel venster. In de krimp aan de voorzijde een staand zesruits venster onder een strek; aan de zijkant acht getoogde vierruits vensters onder rollaag en een houten latwerk voor sier- en leibessen. Aan deze zijde is de bijschuur aangebouwd.
De aangebouwde bijschuur wordt gedekt door een schilddak met wolfeinden waarop zwarte Hollandse pannen, een goot op klossen, houten makelaars, uileborden en twee houten windwijzers. Aan de westzijde twee getoogde vierruits vensters onder een rollaag. Aan de noordzijde een niet-originele schuurdeur en een getoogde opgeklampte houten deur onder een strek. Aan de oostzijde vier getoogde vierruits vensters onder een rollaag. Aan de zuidzijde een opgeklampte houten deur en vier getoogde vierruits vensters onder een rollaag.
In 1947 werden van voorhuis en hals de zesruits vensters vervangen door H-vensters met nieuw glas-in-lood. In 1958 werd de hoofdschuur deels opnieuw opgetrokken en aan de noordzijde voorzien van betonramen. Tevens werden in de bijschuur nieuwe spanten geplaatst. Aan de noordzijde werden in 1972 golfplaten op de hals en de schuur gelegd en werd de bijschuur vernieuwd. Omstreeks 1980 werden in de hoofdschuur en bijschuur nieuwe schuurdeuren geplaatst.
In het interieur zijn onder meer van belang de decoratieve plafonds van papier-maché, in de rechter voorkamer de marmeren schouw met daarboven pilasters, in de hal de tochtdeuren en de tegelvloer met diamantkopmotief.
De boerderij is van algemeen belang vanwege architectuur- en cultuurhistorische waarde: als voorbeeld van een dwarshuisboerderij uit 1883 in de provincie Groningen; vanwege de sobere vormgeving en bijzondere detaillering; vanwege de redelijke mate van gaafheid van zowel exterieur als delen van het interieur; als vroeg voorbeeld van het oeuvre van architect Oeds de Leeuw Wieland; vanwege de zeer beeldbepalende en opvallende ligging langs de Rijksweg van Groningen naar Delfzijl.
Een aantal jaren geleden werd de boerderij die al zes generaties in de familie is, onbewoonbaar door forse aardbevingsschade. De versterkingsoperatie is in 2020 begonnen. Het dwarshuis wordt daarbij losgezaagd van de achterliggende boerenschuur en 1.40 meter de lucht in getild – inclusief de kelder - en verstevigd met behulp van base isolation. Dit is een speciale manier van versterken waarbij de fundering zo wordt aangepast, dat ze schokken op kan vangen. Borg Rusthoven, een monumentale borg die even verderop ook langs de N360 staat, is ook op deze spectaculaire manier versterkt, evenals de voormalige pastorie aan Kerkpad 2 in Garrelsweer.